Door Rob Terwel, co-founder en partner bij Kalavasta Climate Neutral Strategies
Rijk leven binnen de planetaire grenzen, is dat wat YouTopia beoogt. Maar wat zijn deze planetaire grenzen?
Het is een term die waarschijnlijk tot de verbeelding spreekt, maar bij nadere reflectie lastiger te bevatten is. Zijn de planetaire grenzen een set van fysische / chemische / biologische grenzen voor leefbaarheid op de aarde, voor nu en voor later? Gaat het over toestanden (het statische) of over verandering (het dynamische), of beide? Voor leefbaarheid in de menselijke maat, of naar volwaardige biologische zin? Hier willen we graag dieper op in gaan.
Sommige lezers zullen zich wellicht afvragen waarom ik al deze vragen stel. Er is immers al veel onderzoek gedaan naar wat de impact van onze activiteiten op de wereld is. Het concept van planetaire grenzen is echter vrij recent. De eerste studie die op holistische wijze probeerde deze grenzen te identificeren en kwantificeren stamt uit 2009 (!). Ook al weten we al decennialang van bijvoorbeeld de impact van broeikasgassen op de leefbaarheid van onze planeet, het is pas sinds vrij recent dat we met een integrale blik proberen vast te stellen wat deze grenzen zouden kunnen zijn.
In dit rapport van Rockstrom et al. worden 9 planetaire grenzen geïdentificeerd en wordt een eerste kwantificatie van een deel van deze grenzen gedaan. Deze kwantificatie gaat zowel over wat de hoogte van deze grens als hoe de impact van onze activiteiten zich tot deze grens verhoudt. In 2015 is de eerste en tot nu toe enige update aan dit onderzoek gedaan. Zoals de onderzoekers ook aangeven zijn deze grenzen interdependent. Er kan niet goed bepaald worden wat precies de effecten zijn als we over de grenzen heen gaan, en indien dat gebeurt, is het goed mogelijk dat andere grenzen ook verschuiven. Deze ‘koppelingen’ tussen grenzen zijn van groot belang.
Een in mijn ogen belangrijke dimensie in deze analyse van planetaire grenzen is een ethische. Waar ligt de grens? Diverse bedrijven als SpaceX proberen te kijken hoe we een voor mensen onbewoonbare planeet (Mars) bewoonbaar kunnen maken. Blijven we binnen planetaire grenzen van de aarde zolang de mensheid er kan overleven, geholpen door onze vindingrijkheid maar ten koste van onze omgeving - survival of the fittest? Of hebben we dan toch iets overschreden, als door ons toedoen ons huis zo verwoest is, dat vrijwel alleen wij er nog kunnen leven? We zullen deze grenzen dus ook (mede) met een ethisch raamwerk moeten stellen.
Deze ethische kant duikt ook op bij een vervolguitdaging: het vertalen en her-kwantificeren van planetaire grenzen naar een lokaal niveau. Dit is een exercitie die nog niet eerder ondernomen is. Planetaire grenzen worden enerzijds gezet door de geaggregeerde impact van lokale verandering en anderzijds door processen op globale schaal. De eerste categorie kan relatief makkelijk op lokaal niveau bepaald worden. Voor de tweede categorie moet de planetaire grens met een bepaalde factor geschaald worden naar een lokaal niveau (top-down). Dit doen we om een idee te krijgen van wat lokaal mogelijk is.
Laten we dit toepassen op een voorbeeld uit die categorie: de maximale totale hoeveelheid broeikasgassen (CO2-eq) in de atmosfeer. Hoe schalen we dit naar een lokaal youtopia niveau? Je zou hierbij uit kunnen gaan van het aandeel youtopia bewoners op het totaal aantal mensen op deze wereld. Dan stel je dus dat het budget verdeeld wordt over het aantal mensen op de aarde. Maar als dit aantal toeneemt, dan daalt het budget dus ook! Dat betekent dus dat je als youtopia niet alleen binnen de huidige grens wilt zitten, maar dat je het ook mogelijk kunt maken dat je er binnen blijft indien de verdeling anders wordt.
Je zou echter ook andere indicatoren als schaalfactoren kunnen gebruiken. Hierin moet een onderbouwde keuze gemaakt worden - en ook hier verschijnen ethische vragen. Verder onderstreept dit het dynamische karakter van deze exercitie, en zullen binnen youtopia de verhouding tot planetaire grenzen constant gemonitord moeten worden. Hierbij gaat het dus zowel om de grenzen zelf (globaal en geschaald naar lokaal) als de impact van de activiteiten die binnen youtopia ontplooid worden.
Soms gaat dit top-down schalen van grenzen ook fout. De planetaire grenzen, net als de impact van onze activiteiten, gaan over totalen of gemiddelden. Dat zegt echter niets over de distributie van die grenzen of die impact. Lokaal kunnen deze heel anders zijn. Ik zal een voorbeeld geven.
Eén van de grenzen die Rockstrom et al. identificeren betreft de stikstof cyclus, en dan specifiek de jaarlijkse stikstof fixatie als indicator. Dit is de vastlegging van stikstof door planten en door de chemische processen die wij mensen bedrijven. De aldus gebonden stikstof is een soort maatstaf voor de intensiteit van de cyclus, omdat deze stikstof vervolgens via verschillende processen weer vrijkomt. De stikstof kan in minerale vorm bijvoorbeeld naar de omgeving gelekt worden. Indien het gebied dat youtopia omslaat voor een deel bestaat uit of grenst aan mineraalarme zandgrond met heide, dan is de ecologische impact daarvan in principe groter dan wanneer dat mineraalrijke kleigrond met natuurlijk grasland is. De 'grens' van het eerste gebied ligt lager dan dat van het tweede gebied, en ook lager dan het gemiddelde. Sommige grenzen zullen dus ook 'gecontextualiseerd' moeten worden.
Het moge duidelijk zijn, een 'planetaire ethiek' is niet alleen een vertrekpunt van dit proces, maar het vormt ook een rode lijn in het geheel. Graag zou ik met een selecte groep geïnteresseerde en gemotiveerde mensen het gesprek aangaan en een proces opstarten waarbij we achtereenvolgens zullen stilstaan bij het